Download dispositie in PDF-formaat

Morgensterkerk

Maley, Young & Oldknow Organ (1880)

restored by F.R. Feenstra

Winddruk: 3 3/8″, A=443Hz (19gr), Triggered Swell

Toelichting op de dispositie

Het Maley, Young and Oldknow-Orgel van de Morgensterkerk is Engels orgel. Dat is niet alleen te zien aan de Engelse benamingen voor de registers, maar ook aan de opbouw. Nederlandse en Duitse orgels worden vaak volgens het ‘werkenprincipe’ opgebouwd, waarbij ieder werk (Hoofdwerk, Rugwerk, Bovenwerk) een zelfstandig klankbeeld oplevert. Hoewel Engelse orgels dat ook hebben (in de vorm van Great, Swell, Choir) is met name het Swell ook echt bedoeld om te mengen met het Great. Het is daarom ook achter het Great geplaatst en spreekt “door” het Great. Engelse orgels zijn daarom vaak veel dieper en Engelse organisten trekken bijna standaard de koppel Great to Swell zodra ze beginnen met spelen. Passend bij de Engelse zangtraditie hebben deze orgels veel mogelijkheid tot ‘kleuren’.

De dispositie van het Great bestaat uit prestantenkoren (Diapasons), vaak in verschillende mensuren, aangevuld met grote fluiten (Clarabella). Solostemmen worden vaak niet op het Great geplaatst, maar op een apart Solo (bij vierklaviersorgels). Het Choir-manuaal heeft gebruikelijk wat zachtere registers om koren te begeleiden, maar heeft vaak ook solokwaliteiten. 

Het orgel in Morgensterkerk heeft geen Choir of Solo, maar is een tweeklaviersorgel. Het Great heeft een groter aantal stemmen dan het Swell en men zou kunnen stellen dat hier het Choir aan het Great is toegevoegd. Typische Choir-registers zijn het solotongwerk “Clarionet”, de Lieblich Flute, de Dulciana en de vulstemmen Twelfth/Tierce. Deze laatste twee registers zijn een toevoeging in 2005 op basis van pijpwerk van W.G. Vowles (1880). Ze houden het qua intonatie tussen fluit en prestant en geven de mogelijkheid op het Great een Cornet-klank samen te stellen. Dat kan zowel op prestantbasis (met Violin Diapason 8, Principal 4 en Fifteenth 2) als op fluitbasis (met Clarabella en Lieblich Flute). De Lieblich Flute van het Great (en ook de Lieblich Gedackt van het Swell) is eveneens een typisch Engels register, ondanks de Duitse naamgeving. Het is een fluit met geboorde stoppen (roerfluit) die los van een goede grondtoon, ook boventoon in de octaaf geeft (de Lieblich Flute 4 geeft dus ook een 2-voets klank en de Lieblicht Gedackt 8 dus ook een 4-voets klank). Hiermee wordt een losse 4 of 2-voet overbodig.

Zowel Great als Swell hebben een compleet 8-voets prestantenkoor. De mixture-III bestaat in beide gevallen uit een 12-15-22 (2 2/3, 2 en 1-voet). Swell is nauwelijks kleiner gemensureerd dan het Great, maar omdat de pijpen van Swell in een kast staan, klinkt het Swell zachter en kan dit goed gebruikt worden voor “dueten” tussen Great en Swell. Het 2-voets koor van de Mixture-III van het Swell is sinds 2005 apart te gebruiken als “Piccolo”, hoewel “Fifteenth” wellicht een passender benaming zou zijn. De Open Diapason van het Swell was oorspronkelijk geheel uitgevoerd als een Violin Diapason (meer strijkend en minder grondtoon), maar het groot octaaf is in de Morgensterkerk veranderd naar een gewone Open Diapason om tegemoet te komen aan de akoestiek van de zaal.

De dispositie is in 1880 ontworpen door J. Murray. Deze organist van St Botolph in London was oprichter van de London Choir Association. De indruk is dat er een orkestrale klank in gedachten was, door de beide strijkende Diapasons op Great en Swell, de strijkende Contra Gamba 16ft  en oorspronkelijk ook een strijkende 16-voets Double DIapason 16 op het Great. Deze laatste is sinds 2005 opgenomen als 8-voets Principal op het pedaal omdat in de nieuwe opzet geen ruimte was voor een tweede open 16-voets register.

Uniek voor Maley, Young and Oldknow is de “Salicionelle”, een benaming die niet veel gebruikt wordt. Het registers nog iets zachter dan een gewone Salicional en mengt goed met de Lieblich Gedackt, waar het ook het groot octaaf mee deelt. Idem mengt de strijkende Dulciana 8ft op het Great goed met de Clarabella. De Clarabella is een samengestelde houten fluit van grote mensuur, even luid als de Diapasons. Het groot octaaf is gedekt, klein octaaf heeft geboorde stoppen en de discant is uitgevoerd als open fluit met ‘inverted mouths’ (het schuine vlak zit aan de binnenzijde van de pijp) 

Zowel Great als Swell hebben elk twee tongwerken. De tongwerken van het Swell (zachte Oboe en heldere Cornopean) mengen in het plenum. De Cornopean (Corno = hoorn, Paean = lofzang, dus “loftrompet”) is vrij helder, wat het Swell-effect ten goede komt. De Clarionet van het Great is meer bedoeld als Solo-stem. De Posaune (met foutief registerplaatje Trumpet) is erg luid en doet haast denken aan een Tuba. Overigens betrokken Maley, Young and Oldknow in de beginjaren van hun samenwerking hun tongwerken van de Franse bouwer Cavaillé-Coll en met name de Clarionet zou hiervoor kandidaat kunnen zijn. De 16-voets Trombone op het Pedaal is overigens afkomstig van een orgel van Compton (1930). De tongwerken tezamen leveren een indrukwekkend tutti op dat volgens sommigen doet denken aan een Franse kathedraal, hoewel de in 1965 gebouwde kerkzaal van de Morgensterkerk daar zeker niet aan bijdraagt. Men kan alleen maar gissen hoe het orgel zou klinken in een ruimte met goede orgelakoestiek. Niettemin levert de frisse akoestiek in de Morgensterkerk in combinatie met de warme registers van het Maley, Young en Oldknoworgel een klinkend resultaat!

Aantekeningen bij de dispositie

Oorspronkelijke speelhulpen:

Coupler Great to Pedals

Coupler Swell to Pedals

Coupler Swell to Great

Double Acting T-Pedal Coupler Great to Pedals

Three Composition Pedals to Great Organ

Three Composition Pedals to Swell Organ

Winddruk 3 3/4 inch (schatting)